De dingen die je (niet) doet zijn belangrijker dan je denkt
Mijn opa Sebastiaan nam deel aan het verzet in de 2e WO in Indonesië (destijds Nederlands Indië). Zijn rol was radio- en verbindingsman. Tragisch genoeg werd hij door de Japanse bezetter gevangen genomen. Hij was een ‘goede vangst’, want hij kende als verbindingsman veel namen binnen het verzet. Toch heeft mijn opa geen naam genoemd, ook niet na gruwelijke marteling. Uiteindelijk hebben ze hem onthoofd.
Helden bestaan niet
Mijn vader die ook in een Japans concentratiekamp gezeten heeft, sprak zelden over de 2e WO. Hij vertelde mij over het trieste lot van zijn vader en hoe hijzelf regelmatig door kamp- bewakers met geweerkolven in elkaar geslagen werd omdat hij weigerde voor hen te buigen. Hij vertelde hoe gevangenen bij bosjes stierven door brute mishandeling en honger. ‘De weldoorvoede en gespierde mannen gingen het eerst, de mageren en tengeren het laatst.’ Ik hoor het mijn vader nog zeggen. Ik was denk ik 10 of 12 jaar toen hij mij over het lot van mijn opa en zijn eigen internering vertelde. Ik weet nog wel dat ik hevig geschokt was. Diep in mij huilde er iets, want ik zag letterlijk het zwaard van de kampbeul door de lucht suizen.
Heldendaden bestaan
Sindsdien heb ik mezelf wel eens afgevraagd wat ik zou doen als ik in zo’n situatie zou verkeren, zeker als ik een film zag als The Hunger Games of Sophie Scholl. Zou ik onbuigzaam zijn als mijn vader, kapot geslagen maar met een rechte rug? Zou ik geen namen prijsgeven als ik gefolterd werd zoals opa, onbevreesd? Een vraag waarop ik waarschijnlijk en hopelijk nooit een antwoord zal krijgen. Gelukkig maar, want de meesten van ons zijn niet als held geboren.
Zwarte bladzijde
Tijdens de 2e WO zaten in Nederland zo’n 45.000 mensen in het georganiseerd verzet. Dat komt neer op 0,5 % van de Nederlandse bevolking destijds. Dat is niet veel. Vergelijk dat eens met het ledenaantal van de NSB. Dat bedroeg 100.000, terwijl 25.000 Nederlanders vrijwillig deelnamen aan de Waffen-SS. Driekwart van de Nederlandse Joden (102.000) werd tijdens de 2e WO vermoord, het hoogste aantal in West-Europa, méér nog dan in Duitsland. Nederland was blijkbaar efficiënter dan het gründliche Deutschland. Veel Nederlanders keken weg en zwegen.
De vergeten les
En tóch is het gedrag van veel betrokkenen verklaarbaar. Volgens historicus Chris van der Heijden is juist dat de grote les van de oorlog. ‘Dat je mensen kunt verontschuldigen maakt het juist nog erger: het kan weer gebeuren als we niet opletten. De echte vraag is: hoe konden aardige mensen meedraaien in zo’n weerzinwekkend systeem?’
Een ongemakkelijke waarheid
‘Soms is het volstrekt begrijpelijk waarom mensen dingen doen, maar dat maakt het niet juist’, zegt Frank van Vree, hoogleraar oorlogsherinnering aan de Universiteit van Amsterdam en directeur van het NIOD. ‘De consequenties van bepaald gedrag waren verschrikkelijk. Al maakten de omstandigheden het niet eenvoudig, mensen konden er wel degelijk voor kiezen om anders te handelen, benadrukt Van Vree. ‘En daar hadden ze ook reden toe. De vernietigingskampen waren niet bekend, maar de nazi’s vertegenwoordigden overduidelijk een wreed regime. Hun antisemitisme was klip en klaar en al vanaf 1940 werden de rechten van Joodse Nederlanders in hoog tempo geschonden.’
Ook het gedrag van de passieve, ‘grijze’ Nederlanders mag volgens Van Vree best kritisch bekeken worden. 200.000 Nederlandse ambtenaren tekenden bijvoorbeeld schijnbaar achteloos de ariërverklaring van de Duitsers, tegenover slechts tientallen weigeringen. Met die verklaring ontkenden ze Joods of van Joodse afstamming te zijn, en erkenden ze dat bloed- afstamming er kennelijk toe deed. Zo legitimeerden ze mede de behandeling van Joden als tweederangsburgers: niet veel later werden zij ontslagen.
Dat 'iedereen' zegt dat het waar is wil niet zeggen dat het juist is.
De vraag ‘Wat zou ik doen?’ als ik in een gelijke situatie zou zitten als mijn opa zal hopelijk nooit beantwoord worden. Wat ik wel met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid kan zeggen is dat ik me zal aansluiten bij het verzet. Omdat ik de man niet ben die zijn oren laat hangen naar onredelijke eisen en wegkijkt bij onrecht. Dat hebben de jaren 2020 en 2021 mij duidelijk gemaakt. Ik zal me hardop blijven uitspreken tegen een overheid die apartheid propageert, die mensen uitsluit en wegzet. Want de mens gedijt alleen vanuit eenheid en verbondenheid. Laten we daarom met ons allen erop toezien dat zo’n tijd als de jaren 30 en 40 nooit meer een kans van slagen heeft. Zoals Henry Ford het treffend zei: ‘Bij elkaar komen is een begin, bij elkaar blijven is vooruitgang, met elkaar samenwerken is succes.’
In de 2 volgende korte video’s leggen hoogleraar in de psychologie Jordan Peterson en ervaringsdeskundige Marian Turski uit hoe totalitarisme mogelijk gemaakt wordt.
Plaats een reactie
